«Адайдың алпыс батыры»
(Балуанияз батырдың соңғы жорығы туралы)
1856 жылғы Хиуа ханының басқыншылығынан, Маңғыстаудағы Адай тайпасын азат еткен, Қазақтың қаһарман батырларының сардары, Балықшы Балуанияз батыр Мүсірепұлының соңғы жорығы туралы жыр мәңгі ел жүрегінде. Сол жырдағы Адайдың алпыс батырының жиырма екісін, Қазақ халық шежірешісі ақыны Өмірзақ Қалбайұлы Шалбар Селбайұлы Сабыр жыраудан естіп, анықтап, жазып алған.
1992 жылы Жаңаөзен халқы шақырып,Өмірзақ Қалбайұлы ағамыз шығармашылық өнер сапарымен келгенде, ұрпаққа үлгілі тарихи танымдық, аңызға айналған ақиқат әңгімелер айтқаны ел есінде...
...1992 жылы 7-қараша күні, Теңге кентіндегі, аталас ағам Сәду жырау Төлеұлының үйіне келдім. Төрде отырған Сәду ағаммен амандасып, мерекемен құттықтадым. Қолымдағы «Жаңаөзен» қалалық газетін көріп, ағамыз: - «Газетте не жаңалық, не хабар бар?» - деді. Мен «Жаңаөзен» қалалық газетін ашып, ағам қызығатын тарихи деректі әңгімені оқып бердім.
Газетімді Сәду ағам қолына алып, Өмірзақ Қалбайұлының «Балықшы Балуанияз батыр» әңгімесіндегі батырлар тізімін қайталап оқып көрді де, орынан тұрып, төрдегі, қабырғада ілулі тұрған ойма қара домбырасын қолына алып бұрауын келтірді. Өз төрінде шалқая, малдастанып отыра, үш жыр күйін тартты. Одан сәл төмендеу отырған мен: - «Бірінші тартқаның Әлім Наурызбек жыраудың жыр күйі, соңғы екеуі мен естімеген жыр күйлер кімдікі?»-дедім.
Сәду ағам ойлана: - «Көзден кетсе, көңілден кетеді»,-деген осы екен ғой! Сіздер, әрине, солай ойлайсыздар. Біз Қалнияз Шопықұлының ұрпақтарымен Тәжікстанда бірге өмір сүргендіктен анығын білеміз. Ақиқаты, Наурызбектің тартып жүрген жыр күйлері, ақын да батыр Қалнияз жыраудың жорықтарда жолдастарын рухтандыратын, өзі шығарған жыр күйлері екенін көптеген жыраулар біледі. Яғни, бірінші тартқаным-Қалнияздың, екінші тартқаным Қортан жыраудың, үшінші тартқаным – әкем Төле жыраудың жыр күйлері.
Сәду ағам домбырасын бұрышқа сүйеп, өзі оң жағына жастығын ала, жантайды да: - Ал, інім Қаржаубай, «Жаңаөзен» газетіңнен оқыған мақалаң халқымызға қадірлі, шежіреші ақын Өмірзақ құрдасымның дәйекті де, деректі әңгімесінің бәрі дұрыс! Балуанияз батыр ерлік дастанын шығарған Нұрым емес. Нұрым және барлық Сүйіндік ағайындарымыз ол кезде Сұмса, Құрық жерлерінде, теңіз жағасында отырған кезі екен. Ал Хиуа басқыншылары Сам құмында, Үстірт түлейлерінде, Ебелекті елу аңғарда отырған жоғарғыАдайларды шапқан. Ал Нұрым да асыл ақындарымыздың бірі, өнегелі өлең, толғау жырлары, жадымызда.
Анығы, Балуанияз батырдың соңғы жорығында сардармен сарбаздарды рухтандырып, отты жырымен дем беруші жырау, алмас тілді жолдасы, куәгері, Қалнияз батыр Шопықұлының жыры «Балуанияз батыр» -еліміздің ерлік мұрасы.
Хиуа хандығының Маңғыстау Адайларын шабу себебі,бағынбай, салығын төлемей, ақ патшаға арқа сүйеп, алшаңдап көшуі еді.
Мені жырау-деп, ел сыйлағанмен, бұл дәурен де өтер! ...Тыңда інім! Қалнияздың өзінен әкем Төле жырау үйреніп, жырлаған жырын мен де жаттап, жырлап, талай мерекені атқарып едім. Осы жыр есіме түсіп, арқам қозып отыр.
Ағам жырлап, мен тыңдап отырмын. Жау шапқан жерінде қиналып, ерлеріміз жеңген жерінде жүрегімізге жыр жалыны рух нұрын құюда.
Жыр аяқталған соң, Сәду ағамнан: - «Аға! Әкеңіз, атаңыз осы жыр оқиғасын тілге тиек етіп, Адайдың алпыс батырын түгелдеді ме?!. Білсеңіз айтыңыз! Ұрпаққа үлгі етпекке жазып, жәдігерлікке сақтайын,» - дедім.
Мынау, «Жаңаөзен» қалаық газетіндегі (1992 жылғы 20 қазан, 3 қарашадағы) қазақ халық шежіреші ақыны Өмірзақ Қалбайұлының зерттеп, анықтаған тізімі:
1.Қосқұлақ Асар сұпы Жәрмамбетұлы. 2. Әли балуан Балта батыр Бөкенбайұлы. 3. Ескелді Тұрмәмбет батыр Телқожаұлы. 4. Балықшы Балуанияз батыр Мүсірепұлы. 5. Шалбар ақын Қалнияз батыр Шопықұлы. 6. Еміл Кенжебек Батыр Өзденбайұлы. 7. Қырықмылтық Серғазы батыр Сармыс ұрпағы. 8. Айтқұл Бердалы батыр Базаргелдіұлы. 9. Айтқұл Сақау батыр Жазықбайұлы. 10. Айтқұл Саудагелді батыр Бейнеуұлы. 11. Құнанорыс Сүгір батыр Шабайұлы. 12. Құнанорыс Есен батыр Шабайұлы. 13.Әли Оқбай батыр Төкейұлы. 14.Әли Күшікбай батыр Төкейұлы. 15. Әли Темірбай батыр Өтегенұлы. 16. Әли Қосымбай батыр Жанысбайұлы. 17.Балықшы Қонабай батыр Мүсірепұлы. 18. Шалбар Тілеубай батыр Шопықұлы. 19. Шалбар Бектілеу батыр Өтебергенұлы. 20. Шегем, Шағыр Қуат батыр Тілеуұлы. 21. Шегем Қаржау Серік батыр Әлмұратұлы. 22. Қосқұлақ Қара батыр Бекет ұрпағы.
Сәду ағам, сол жорықта қатысқан Адайдың айбары, аңызға айналған, алпыс батырын, толықтырды. Қалниязбен Асардың оққағары, Адай туының қорғаушысы, батырларының бірі болған – атасы Есмағанбеттен естіген, әкесі Төле жыраудан естігендерін шешіле, көсіле, ақиқатты баяндады. « Мен де шежіреші қарттардан, әкем Төле жыраудан естігенім, сол жорықта Балуанияз батыр мен інісі Қонабай батыр да шаһид болған, сол жерде жерленген. Алпыс батырдың жеңіл жарақаттанғандары халық емшісі Жылқыбай Шөменұлынан жазылған. Ауыр жарақаттылар, соңынан шаһид болған. Шежіреші ақын құрдасым Өмірзақ Қалбайұлының анықтаған жиырма екі батырына қосымша, Адайдың алпыс батыры мыналар:
23. Есенбет Амандық батыр Жантөлеуұлы. 24. Есенбет Бәймембет батыр Жантөлеуұлы. 25. Есенбет Еспембет батыр Келдәулетұлы. 26. Есенбет Қарқын батыр Бабасұлы. 27. Есенбет Жанымжан батыр Күшікбайұлы. 28. Есенбет Қожантай батыр Қонысбайұлы. 29. Есенбет Малшы батыр Қонысбайұлы. 30. Есек Қуат батыр Бітімбайұлы. 31. Есек Салық батыр Үргешбайұлы. 32. Есек Майман батыр Байбатырұлы. 33. Есек Шотан батыр Сүгіралыұлы. 34.Өрезек Мәліке батыр Қабанбайұлы. 35. Өрезек Уәйіс батыр Қалыбекұлы. 36. Өрезек Қамысбай батыр шектібайұлы. 37. Айдаралы Көшер батыр Бекбауұлы. 38. Айдаралы Қайыр батыр Бекбауұлы. 39. Айтқұл Дәуқара Бекбайұлы. 40. Айтқұл Қосқара батыр Бекбайұлы. 41. Айтқұл Құлсымақ батыр Төлепұлы. 42. Бәйнеке Қаражан батыр Жұрқаұлы. 43. Бәйнеке Досан батыр Құшықұлы. 44. Бәйнеке Көшкінбай батыр Жұрқаұлы. 45. Киікбай Санақай батыр Әлжанұлы. 46. Киікбай Аманша батыр Әлжанұлы. 47. Киікбай Есмағанбет батыр Арыстанбекұлы. 48. Киікбай Алтынбек батыр Елдесбайұлы. 49. Киікбай Хан батыр Елдесбайұлы. 50. Бертіс күйші Абыл батыр Тарақұлы. 51. Бертіс Тілеу батыр Жайылханұлы. 52. Сердалы Жолымбет батыр Жанкөбекұлы. 53. Сердалы Әлімбет батыр Жанкөбекұлы. 54. Шегем Малбас батыр Мәтіұлы. 55. Шегем Бәйден батыр Кенжеқараұлы. 56. Бегей Бостыбай батыр Өмірұлы. 57. Бегей Досқана батыр Темірұлы. 58. Бегей көріпкел Жылқыбай батыр Шөменұлы. 59. Қараш Елемес батыр Қарақұлұлы. 60. Жары Қалқаман батыр Күсепұлы,»- деп, аздан соң, әңгімесін жалғады.
Ағам әңгімесін Бітіріп: - «Аса Рахымды, ерекше Мейірімді , Ұлы , Бір Алла Тағала! Елін, жерін, Отанын, Иманын, қорғаған ата-бабаларымыздың, оларды намыстылыққа тәрбиелеген аналарымыздың жайын жәннаттан бере гөр! Олардың, біздің, ұрпағымыздың біліп, білмей ойлаған, айтқан және істеген, күнәларымызды кеңшілігіңмен кешіре гөр! Бұл фәниде , Өзіңнің сүйіктілеріңнің қатарына қосып, азғандардан, әзәзілдерден аулақтата гөр! Адамзат, ұлтымыз, тайпамыз, рйымыз, отбасымыз бірлікте болғай!» - деп, бата жасап, кәлимасын қайырды.
Қаржаубай Рейімбайұлы,
шежіреші ақын.
«Жаңаөзен» Жаңаөзен қалалық қоғамдық-саяси газеті
№ 48 (1435) 25 қараша 2009 жыл. 2 бет.
